XXI əsrin Cənubi Qafqazı

Cənubi Qafqaz regionu Avropa ilə Asiya arasında körpü rolunu oynayan strateji ərazidə yerləşir. Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan bu bölgənin əsas dövlətləri olaraq Qara dəniz və Xəzər dənizi arasında mühüm nəqliyyat dəhlizlərini əhatə edir. Region, Şərq–Qərb və Şimal–Cənub nəqliyyat marşrutlarının kəsişməsində yer alaraq ticarət, enerji və logistika baxımından qlobal maraq dairəsindədir. Bundan əlavə, Cənubi Qafqaz müxtəlif təbii resurslarla, xüsusən enerji ehtiyatları ilə zəngindir. Onun coğrafi mövqeyi həm regional, həm də beynəlxalq güclərin maraqlarının toqquşduğu bir məkana çevrilməsinə səbəb olub. Bu səbəbdən, bölgədə sabitlik və təhlükəsizlik məsələləri yalnız yerli deyil, eyni zamanda qlobal əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan 2016-cı ili “Multikulturalizm ili” elan etməklə tolerantlıq və birgəyaşayış dəyərlərini təşviq etmişdir. Bu təşəbbüs təkcə daxili siyasətdə deyil, həm də beynəlxalq aləmdə müsbət imic formalaşdırmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Multikulturalizm siyasəti çərçivəsində müxtəlif din və millətlərin nümayəndələri arasında qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq gücləndirilmişdir. Bakıda fəaliyyət göstərən Multikulturalizm Mərkəzi və bu sahədə keçirilən beynəlxalq forumlar Azərbaycanın bu mövzudakı liderliyini təsdiqləyir. Gürcüstan və Ermənistan da öz ərazilərində müxtəlif etnik qruplarla birgəyaşayış təcrübəsinə malikdir. Regionda multikulturalizmin qorunması sabitlik və davamlı inkişaf üçün vacib amildir.

Azərbaycan Cənubi Qafqazda neft hasilatında lider mövqedədir. Xəzər dənizində yerləşən zəngin neft yataqları, xüsusilə “Azəri–Çıraq–Günəşli” kompleksi beynəlxalq enerji bazarında mühüm yer tutur. BP və digər transmilli şirkətlərin regiondakı fəaliyyəti iqtisadi canlanmaya səbəb olmuşdur. Bakı–Tbilisi–Ceyhan (BTC) neft kəməri vasitəsilə Azərbaycan nefti dünya bazarına çıxarılır ki, bu da bölgənin geosiyasi əhəmiyyətini artırır. Neft sektoru təkcə enerji ixracını deyil, həm də sosial və infrastruktur layihələrin maliyyələşdirilməsini təmin edir. Ermənistan və Gürcüstan isə enerji tranzitindən və əməkdaşlıqdan iqtisadi dividentlər əldə edirlər. Bununla yanaşı, neft hasilatı ekoloji risklər və münaqişə ehtimallarını da artırmışdır.

Regionun strateji mövqeyi və təbii sərvətləri bir çox ölkənin iqtisadi və siyasi maraqlarını cəlb edir. ABŞ, Avropa İttifaqı və Çin kimi qlobal güclər Cənubi Qafqaza xüsusən enerji və infrastruktur layihələrində sərmayələr yönəldiblər. Türkiyə və Rusiya isə həm iqtisadi, həm də hərbi-siyasi baxımdan regiona xüsusi diqqət ayırır. Böyük Britaniya və İtaliya kimi Avropa dövlətləri Azərbaycanla enerji sahəsində əməkdaşlıq edərək mühüm layihələrə investisiya yatırırlar. Çin “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsü çərçivəsində Gürcüstan və Azərbaycan vasitəsilə Avropaya çıxış əldə etməyə çalışır. Dünya Bankı və Asiya İnkişaf Bankı da infrastruktur, sosial və enerji layihələrinə iri maliyyə dəstəkləri təqdim edir ki, bu da regionun inkişafına mühüm töhfə verir.

2020-ci il Vətən müharibəsindən sonra Azərbaycan azad edilmiş ərazilərdə genişmiqyaslı bərpa və yenidənqurma işlərinə başlayıb. Füzuli, Zəngilan və Laçında beynəlxalq hava limanları inşa edilərək istifadəyə verilib. Zəfər yolu, Füzuli–Şuşa, Horadiz–Zəngilan–Ağbənd avtomobil magistralları, Horadiz–Ağbənd dəmir yolu kimi mühüm infrastruktur layihələri həyata keçirilir. Zəngilanın Ağalı kəndində “ağıllı kənd” konsepsiyası reallaşdırılıb və köçkünlərin qayıdışı təmin olunub. ANAMA-nın hesabatına görə, 2020–2024-cü illərdə yüz minlərlə mina və partlayıcı sursat zərərsizləşdirilib. Bununla yanaşı, Şuşa və Ağdamda tarixi-mədəni abidələrin bərpası və Qarabağ atlarının qorunması kimi layihələr həyata keçirilir.

Qarabağ atları Azərbaycan mədəniyyətinin və tarixi irsinin simvollarından biridir. Öz çevikliyi, dözümlülüyü və estetik görünüşü ilə tanınan bu atlar əsrlər boyu bölgənin hərbi və təsərrüfat həyatında mühüm rol oynamışdır. Qarabağ atları həm yerli, həm də beynəlxalq sərgilərdə Azərbaycanı təmsil edərək mədəni diplomatiyanın bir elementi olmuşdur. Qarabağın azad olunmasından sonra bu at cinslərinin qorunması və bərpası ilə bağlı xüsusi layihələr həyata keçirilmişdir. Dövlət səviyyəsində onların seleksiyası və çoxaldılması məqsədilə tədbirlər görülür. Şuşada keçirilən “Xarıbülbül” festivalı çərçivəsində Qarabağ atlarının nümayişi Azərbaycanın mədəniyyət və turizm potensialını bir daha ön plana çıxarır.

2020-ci il Qarabağ müharibəsindən sonra Rusiya regiona sülhməramlı qüvvələr yerləşdirərək nüfuzunu artırmağa çalışmışdır. Ermənistanla hərbi-siyasi müttəfiqlik, Gürcüstanın bəzi separatçı bölgələrindəki mövcudluğu və Azərbaycanla enerji sahəsində əməkdaşlıq Moskvanın təsir imkanlarını göstərir. Onun Cənubi Qafqazdakı maraqları enerji logistikası, hərbi-strateji nəzarət və NATO–Aİ yaxınlaşmasının qarşısını almağa yönəlmişdir. Lakin Ukrayna müharibəsi Rusiyanın bölgədəki nüfuzunu müəyyən dərəcədə zəiflətdi. Buna baxmayaraq, Moskva prosesləri diqqətlə izləməyə və aktiv rol oynamağa davam edir.

Ermənistanda 2020-ci ildən sonra siyasi və iqtisadi baxımdan mürəkkəb proseslər yaşanıb. 2021-ci ildə keçirilmiş növbədənkənar parlament seçkilərində Nikol Paşinyanın rəhbərlik etdiyi “Mülki Müqavilə” Partiyası qalib gəlib. İqtisadi baxımdan, Dünya Bankının 2023-cü il hesabatına görə, 2022-ci ildə Ermənistan iqtisadiyyatı 12,6% artıb ki, bu da əsasən Rusiya vətəndaşlarının kütləvi köçü və investisiya axını ilə bağlı olub. Regional münasibətlər baxımından, Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya arasında imzalanmış 10 noyabr 2020-ci il bəyanatına uyğun olaraq kommunikasiya xətlərinin açılması istiqamətində danışıqlar aparılır. Türkiyə ilə münasibətlərdə isə uzun illərdən sonra normallaşma prosesi başlayıb, lakin bu proses də tam nəticə verməyib.

2021-ci ildə imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi Azərbaycan ilə Türkiyə arasında strateji müttəfiqliyi təsdiqləyən mühüm sənəd kimi tarixə düşmüşdür. Bu sənəd siyasi, hərbi, iqtisadi və mədəni əməkdaşlığın genişlənməsini nəzərdə tutur. Şuşa həm də Cənubi Qafqazda türk mədəniyyətinin dirçəlişi və birliyi üçün simvolik məkan sayılır. Şuşa Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan olunmuş və 2022-ci il “Şuşa İli” kimi qeyd edilmişdir. Şəhər tarixi və memarlıq baxımından olduğu kimi, Azərbaycan musiqisi və poeziyasında da xüsusi yer tutur. Şuşa Mədəniyyət Mərkəzinin yaradılması ilə burada müxtəlif beynəlxalq tədbirlər, festivallar və simpoziumlar təşkil olunur.

Türkiyə və Ermənistan arasında münasibətlər tarixən gərgin olmuş, lakin son illərdə normallaşdırma istiqamətində addımlar atılmışdır. 2022-ci ildə baş tutan dialoq nəticəsində iki ölkə arasında təmaslar intensivləşmiş, birbaşa uçuşlar bərpa olunmuşdur. Marqara körpüsünün yenidən açılması iqtisadi və humanitar əlaqələrin inkişafına töhfə verə bilər. Bu körpü regionda iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirə və ticarət dövriyyəsini artıra bilər. Türkiyənin Azərbaycanla müttəfiqliyi fonunda Ermənistanla münasibətlərin yaxşılaşması regional sabitliyə müsbət təsir göstərə bilər, baxmayaraq ki, proses hələ də həssas mövzulardan təsirlənir.

Azərbaycan Cənubi Qafqazda əsas qaz ixracatçısı kimi Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynayır. Cənub Qaz Dəhlizi (SGC) vasitəsilə Azərbaycan qazı Gürcüstan və Türkiyə üzərindən Avropaya çatdırılır. Bu dəhliz Trans–Anadolu (TANAP) və Trans–Adriatik (TAP) boru kəmərləri ilə bağlıdır. Avropa İttifaqı alternativ enerji mənbələrinə olan ehtiyacını ödəmək üçün Cənubi Qafqazla əməkdaşlığı prioritet hesab edir. Azərbaycan qazı İtaliya, Yunanıstan və Bolqarıstan kimi ölkələrə çatdırılır ki, bu da regionun geoiqtisadi əhəmiyyətini artırır. Bu ixrac layihələri həm iqtisadi inkişafı gücləndirir, həm də yeni investisiyaların cəlb olunmasına şərait yaradır.

Cənubi Qafqazda yaşıl enerji potensialı xüsusilə Azərbaycanın günəş və külək resursları baxımından diqqət çəkir. Qarabağ və Naxçıvanda günəş və su elektrik stansiyalarının tikintisi bu sahəyə marağın artdığını sübut edir. Gürcüstan hidroenerji imkanları ilə regional enerji bazarında mühüm mövqeyə sahibdir. Bərpa olunan enerji layihələri ekoloji təhlükəsizliyi artırmaqla yanaşı, yeni iş yerlərinin yaranmasına və dayanıqlı iqtisadi inkişafa xidmət edir. Avropa İttifaqı bu istiqamətdə regionla əməkdaşlığa maraq göstərir və bir sıra pilot layihələrə dəstək verir. Yaşıl enerji həm də COP29-un əsas mövzularından biri olmuşdur.

Cənubi Qafqazın beynəlxalq gündəmdə yer almasına təsir edən mühüm tədbirlərdən biri COP29 olmuşdur. BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası çərçivəsində keçirilən bu konfrans 2024-cü ildə Bakıda baş tutmuşdur. Tədbir Azərbaycanın və ümumilikdə Cənubi Qafqazın iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə oynaya biləcəyi rolu beynəlxalq səviyyədə nümayiş etdirmək üçün əhəmiyyətli fürsət yaratmışdır. COP29 vasitəsilə regionun yaşıl enerji potensialı və dayanıqlı inkişaf strategiyaları dünya ictimaiyyətinə təqdim olunmuşdur. Bundan başqa, konfrans ekoloji siyasətdə regional əməkdaşlığın gücləndirilməsi üçün platforma rolunu oynamışdır. Azərbaycanın bu tədbiri qəbul etməsi beynəlxalq nüfuzunu artırmaqla yanaşı, ekoloji modernləşmə prosesində liderliyini də göstərmişdir. COP29 həmçinin yaşıl texnologiyalara sərmayə cəlbi və innovativ təşəbbüslərin tətbiqi baxımından böyük önəm kəsb etmişdir.

Regionun gələcək inkişafında mühüm layihələrdən biri Zəngəzur dəhlizidir. Azərbaycanın qərb rayonlarını Naxçıvanla birləşdirəcək bu strateji nəqliyyat xətti regional logistik imkanları genişləndirəcək və Azərbaycan–Türkiyə əlaqələrini daha da möhkəmləndirəcək. Dəhlizin açılması Cənubi Qafqazda iqtisadi inteqrasiyanı və əməkdaşlığı gücləndirə bilər. Ermənistanın bu layihəyə münasibəti hələlik qeyri-müəyyəndir və danışıqlar davam edir. Zəngəzur dəhlizi həmçinin Orta Dəhliz (Middle Corridor) layihəsinin vacib hissəsinə çevrilərək Avropa və Asiya arasında yeni tranzit alternativləri yaradacaq.

Cənubi Qafqaz çoxmillətli və çoxmədəniyyətli bir bölgə kimi müxtəlif etnik və dini qrupların bir arada yaşadığı məkandır. Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanın tarix boyu formalaşan əlaqələri siyasi və mədəni baxımdan müxtəlif mərhələlərdən keçmişdir. Regionda bir çox beynəlxalq mədəni tədbirlər və əməkdaşlıq proqramları həyata keçirilir. Gürcüstanın Avropa İttifaqına inteqrasiya səyləri, Azərbaycanın Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə əməkdaşlığı və Ermənistanın Rusiya ilə yaxın münasibətləri bölgədə fərqli geosiyasi yönləri əks etdirir. Teatr, musiqi, ədəbiyyat və incəsənət mədəni əlaqələrdə mühüm rol oynayır. Lakin siyasi münaqişələr və etnik ziddiyyətlər bu dialoqun davamlı olmasına mənfi təsir göstərir.

Beləliklə, 2020-ci ildən sonrakı dövrdə Cənubi Qafqazda geosiyasi balans yeni reallıqlara uyğun formalaşır.

Tərcüməçi operator

Mehdizadə Yusif